Teksten er skrevet av Torleif Sand, Leder i Årdal Kjemiske Fagforening.

Regjeringa starta i september arbeidet med ein ny og spissa handlingsplan for førebygging av sjølvmord. Helse- og omsorgsminister Jan Christian Vestre uttalte i den samanhengen i ein artikkel på regjeringen.no:

“Vi er nødt til å styrke og målrette arbeidet for å få ned de høye selvmordstallene. Bak hvert eneste selvmord er det en person, en skjebne, en familie og et nettverk. Vi tar dette på dypeste alvor. Tidligere handlingsplaner har ikke i tilstrekkelig grad tatt innover seg sammenhengen mellom gjeld, økonomiske problemer og selvmordsrisiko. Det er derfor et av temaene vi skal se nærmere på i arbeidet.»

Årsakane til sjølvmord er samansette, og å førebygge sjølvmord krev innsats på ein rekke arenaer, både i og utanfor helse og omsorgstjenestene, heiter det vidare i artikkelen. At dette er sant kan eg forsikre om ut i frå personleg erfaring i nær familie. Men dette er diverre langt i frå noko eg er aleine om. 

Spørsmålet eg har stilt meg lenge, er korleis å skrive om dette på ein god og samanhengande måte

Konsekvensane er og samansette og mange. Dette rammar etterlatte, helsepersonell, lokalsamfunn, barn og ungdom i skular, arbeidsgjevarar og arbeidstakarar, først og fremst følelslivet vårt, den psykiske helsa vår, men og økonomiske ringverknadar for familie og samfunn. 

Så kan det hende at privatøkonomi er noko som kanskje var byrjinga til det heile?

Difor vil eg freiste å seie noko om den delen av dei samansette årsakane, privatøkonomi, forbruksgjeld, og innkrevinga av den. Dels fordi det i mange tilfeller kan vere den grunnleggande årsaken til at ting gradvis utviklar seg til det verre, dels fordi det i handling og konsekvens og rammar våre medlemmar, våre tillitsvalgte, i ein stadig aukande grad.

Spørsmålet eg har stilt meg lenge, er korleis å skrive om dette på ein god og samanhengande måte. Korleis nå fram, korleis spisse problemstillinga utan å forringe dei andre samanhengane og konsekvensane gjeldsproblematikken i Noreg har?

I følgje Gjeldsregisteret har forbruksgjelda i Noreg i 2025 auka med 7,1 milliardar samanlikna med september 2024, og er no på 175,5 milliardar samla. Det er det høgaste målt sidan Gjeldsregisteret vart lansert i 2019. Kredittkortbruken aukar, den delen av forbruksgjelda har gått opp 5,1 milliardar sidan september 2024. Alt dette før me har tala frå «Black Friday/week/month» og julehandel i 2025.

Kanskje beste måten er å fortelje ein tenkt historie ut i frå dei fakta og statistikkar ein har?

Eit tenkt eksempel

Ein einsleg person har krav på å sitte igjen med minst 10.700,- i månaden til mat, klede, og andre naudsynte utgifter, pluss faktiske buutgifter. Sei at ein har 12.000,- i husleige i månaden, skal ein etter lova sitte att med 22.700 i netto før tvangstrekk.

Ofte skjer ikkje dette. Skatteetaten, namsmannen, og NAV skal koordinere slike trekk gjennom ein felles utleggsdatabase for å hindre dobbel og trippeltrekk, men i mange tilfeller er det ikkje slik. 

Du finn måtar å unnskylde deg på. Du får ein snikande følelse av at alle er ute etter deg. Du får tankar om korleis du kan avslutte marerittet

Den einslege personen blir sittande med tilnærma null i løn, ei full postkasse med rekningar og krav, null i verdigheit, men full i skam og ei psykisk byrde av uana proporsjonar i forhold til å skjule dette for venner, familie, kollegaer, naboar, ja stort sett alle. Enno verre dersom ein har kone/sambuar/partnar og kanskje ungar. Enno meir psykisk last dersom dette for eksempel grunnast i pengespel i ulike formar.

Det er fullt mogeleg i eit tidleg stadium, viss ein tar med seg mobilen på toalettet, å spele vekk sei 75.000,- og samstundes låne nye 100.000,- på eit kvarter, tjue minuttar. 

 Då er ein høgt oppe, og får ein falsk meistringsfølelse. Når smellen kjem, etter lang tid med fornekting av korleis ting heng saman, korleis tilstanden din er, psykisk så vel som økonomisk, så kjem mismotet.

Det nyttar ikkje. Det er fullstendig håplaust.

Du sluttar å opne post. Du sjukmelder deg. Du mistar respekten for systemet, og for deg sjølv. Du finn måtar å unnskylde deg på. Du får ein snikande følelse av at alle er ute etter deg. Du får tankar om korleis du kan avslutte marerittet.

For ingen kan hjelpe deg utan at dei får vite kor stor idiot du er. Så…

– Kan og hende konsentrasjonen på arbeid glipp, og det skjer ei ulukke?
– Kan hende vegen er kort til rusmisbruk, og på arbeidsplassen
– Kan hende du let mismotet og frustrasjonen gå ut over dine næraste?
– Kan hende ein utviklar djup angst og andre psykiske sjukdommar?
– Korleis kan ein førebygge eit slikt tenkt eksempel?

Korleis førebygge dette?

I forkant av den aller ytterste konsekvens kjem gjerne lange og «uforklarlege» sjukemeldingar. Ein blir ikkje sjukemeldt fordi ein slit med økonomien. Ein blir sjukemeldt for depresjon, angst, søvnvanskar, «det har vore så mykje på jobb i det siste at eg treng kvile», mellom anna. Symptoma og sjukdommane er høgst reelle, men kva er egentleg årsaka bak? Det er så vidt eg veit for lite forskning på området til å uttale seg skråsikkert.

Men det me veit, er at det akkurat no er 3.490 075 personar registrert i Gjeldsregisteret, og at det i utgangen av 2024 var 678.300 inkassosaker knytta til forbruksgjeld til inndriving. Misligholdt forbruksgjeld til inkasso  var til saman på 60,2 milliardar kroner, der påløpte renter utgjorde 25,3 milliardar kroner, som er tal frå Finanstilsynet.

Det er som sagt ukjent kor mykje av dette som innvirkar på sjukefråværet vårt.

Men når ein på min bedrift reknar 1% nedgang i sjukefråværet til å vere verdt rundt 3,5 millionar kroner, så kan me kanskje vere einige om at det er verdt å forske på samanhengane for å forbetre helse, førebygge sjølvmord, få ned sjukefråværet, sjå positive endringar i bedrift og samfunnsøkonomi? Uavhengig av kva du svarar på det spørsmålet, er det ein konkret ting som kan gjerast.

Ny lov, men kvifor så seint?

Samstundes som Helse og omsorgsdepartementet har starta opp eit samarbeid med Barne og familiedepartementet, Arbeids og inkluderingsdepartementet, Finansdepartementet, og Justis og beredskapsdepartementet om førebygging av sjølvmord, kjem det ei ny lov i januar 2026 som skal hindre at Staten bryt sine eigne lover i forhold til at ein skal sitte igjen med eit minimum av midlar til livsopphald og buutgifter. Men overgangen skal ta tre år. Heilt til 2029

Då må det vere lov til å spørje kvifor dette skal ta så lang tid? Slik eg ser det, og eg håpar mange med meg, kan ikkje dette vere naudsynt. Ikkje når liv, helse og samfunnsøkonomi står på spel? Utan å seie at det er direkte samanheng, kan det hende det og fins andre interesser som veg tungt?

Hovedorganisasjonen Virke seier på sida si at dei organiserer 50 av totalt 73 inkassoselskap med konsesjon til å drive inkasso i Noreg. Til samanlikning er det ca 40 fleire selskap enn det er selskap/konsern på Elektrokjemisk overenskomst i Forbundet Styrke. 73 selskap som kan handle gjelda di i mellom seg, og legge på ekstra rente etter ei lovgiving relativt få forstår.

Vi har ingen å miste

II følge FHI tok 727 menneskjer livet sitt i 2024. Kor mange av desse som er direkte eller indirekte ein konsekvens av gjeldsproblematikken får me kanskje aldri vite?

Men er det ikkje verdt eit forsøk å redusere og førebygge denne statistikken? 

Kan det vere eit forsøk verd at LO krev av staten å:

• Stoppe dobbelttrekk: Tving namsmann, NAV, og Skatteetaten til å sjekke eksisterande trekk før nye bli lagt på
• Respektere satsane for livsopphald
• Snakke med folk: Gjere det mogeleg for folk å snakke med andre mennesker, i staden for digitale løysingar. Når psykisk helse er i spel, treng menneskjer andre menneskjer.
• Skrive forståeleg: Krav, brev, og skjemaer har oftast eit finansielt språk som få forstår, og dei fleste tolkar ulikt. Ikkje gunstig for menneskjer i ein vanskeleg livssituasjon.

I tillegg syns eg det kan vere lurt av heile fagrørsla å engasjere seg i førebygginga av sjølvmord, det fins fleire samanhengar å ta tak i enn dei eg no har vore inne på.

For som ministar Vestre og seier i før nemnde artikkel:

«Vi har ingen å miste til selvmord. Vårt klare mål er at færre skal oppleve livet så vondt at de ønsker å forlate det. Uansett om nullvisjonen videreføres eller ikke, har vi et verdisyn om at vi som samfunn ikke har noen å miste i selvmord»

Torleif Sand
Leiar, Årdal Kjemiske Fagforening
Leiar, LO i Hydro
Representant, Forbundet Styrke i LO Vestland sitt regionsråd
Representant, Forbundet Styrke i LO sitt representantskap